Di sản văn hóa đặc sắc của đồng bào Khmer

Đối với đồng bào Khmer, nhạc ngũ âm được xem là phương tiện giao tiếp giữa con người với thần linh, thể hiện niềm tin, ước vọng về cuộc sống bình an, hạnh phúc và sự gắn kết bền chặt của cộng đồng. Đặc biệt, nhạc ngũ âm được xem là nhân tố chính trong các sinh hoạt tôn giáo của đồng bào tại các chùa Khmer, trong các lễ hội truyền thống ở các phum sóc đồng bào Khmer. Thượng tọa Lý Hùng - Trụ trì chùa Piti Khôsa Răngsây (TP. Cần Thơ) cho biết, trong tất cả các ngôi chùa Khmer, hoặc là trong phum sóc, mỗi khi nghe được cái tiếng nhạc ngũ âm vang lên, thì báo hiệu rằng ngôi chùa đó, phum sóc đó chuẩn bị tổ chức lễ. Nghe từ xa xa âm vang đó, đồng bào dân tộc Khmer sẽ biết được nơi đó chuẩn bị tổ chức lễ gì: lễ cầu an, lễ làm phước, lễ tang…

Cấu trúc dàn nhạc ngũ âm được xây dựng trên nguyên lý ngũ hành, thể hiện sự cân bằng của năm yếu tố Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. Ảnh: TITC

Cấu trúc dàn nhạc ngũ âm được xây dựng trên nguyên lý ngũ hành, thể hiện sự cân bằng của năm yếu tố Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ, đồng thời phản ánh tư tưởng hài hòa âm dương lưỡng hợp trong triết lý phương Đông. Nhạc ngũ âm truyền thống của đồng bào Khmer được hợp thành bởi 5 bộ nhạc cụ, mỗi bộ nhạc cụ tương ứng với một chất liệu và một âm sắc riêng biệt, tạo nên chỉnh thể thống nhất: bộ sắt (Kim) với đàn Rôneat Đek; bộ mộc (Mộc) gồm đàn Rôneat Ek và Rôneat Thung; bộ hơi (Thủy) là kèn Srolai Pinn Peat; bộ đồng (Hỏa) gồm Kuông Vông Tôch, Kuông Vông Thum và Chhưng; bộ da (Thổ) với trống Samphô và Skô Thum. Mỗi loại nhạc cụ được định âm một cách chính xác, bảo đảm yếu tố hòa âm cho cả dàn nhạc để khi hòa tấu tạo ra âm thanh độc đáo, từ rất trầm đến cao vút, từ ngọt ngào, du dương đến sâu lắng, hùng hồn đi vào lòng người. Nhạc ngũ âm chủ yếu là nhạc không lời, có thể kết hợp với những điệu múa uyển chuyển đặc trưng của người phụ nữ Khmer tạo nên không gian văn hóa riêng biệt của đồng bào Khmer.

Thượng tọa Lý Hùng và nghệ nhân Thạch Anh Xuân chụp ảnh cùng các nhạc công trẻ dàn nhạc ngũ âm Khmer tại trưng bày Di sản văn hóa phi vật thể gắn với phát triển du lịch vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi năm 2025 tại Hà Nội. Ảnh: TITC

Trong dàn nhạc ngũ âm, đàn Rôneat Ek là nhạc cụ trung tâm, chủ lực dùng dẫn dắt phối bè, diễn tấu giai điệu chính để các nhạc cụ khác đánh đồng âm, đồng thời mở đầu hoặc kết thúc bản nhạc. Đàn Rôneat Thung và Rôneat Đek đảm nhận làm nền hòa thanh, tạo các tầng âm thanh đa dạng. Đàn Kuông Vông Tôch cùng Kuông Vông Thum tạo hòa thanh hỗ trợ. Trống Samphô làm nhịp nền tiết tấu ổn định. Skô Thum điểm phách mạnh, thúc đẩy động lực dẫn dắt cao trào cả dàn. Chhưng giúp đệm âm sắc bằng các phách đánh mạnh mẽ. Mỗi nhạc cụ, với vai trò riêng biệt và kỹ thuật diễn tấu đặc trưng, cùng phối hợp chặt chẽ, tạo nên sự hòa quyện liền mạch, hoàn chỉnh cho mỗi bản nhạc. Trong các nghi lễ của đồng bào Khmer, các nhạc công phải sử dụng bản cúng Tổ để trình diễn đầu tiên sau đó mới đến các bản chính thức khác.

Bảo tồn gắn với phát triển du lịch cộng đồng

Nghệ nhân Thạch Anh Xuân - người truyền dạy và sản xuất nhạc cụ truyền thống Khmer Vĩnh Long - cho biết, việc gìn giữ di sản không chỉ dừng lại ở bảo tồn nguyên bản, mà còn cần thích ứng với nhịp sống đương đại. Nghệ nhân Thạch Anh Xuân đã soạn thêm giáo án chuyên sâu về trình độ âm nhạc, kiến thức hiện đại kết hợp cổ truyền, truyền dạy cho các bạn trẻ để duy trì sự say mê. Bên cạn đó, kết nối với sự giao thoa văn hóa, sáng tạo những tác phẩm tiêu biểu kết hợp giữa âm nhạc Khmer với giai điệu Việt, Pháp hay Anh, để tạo nên những tác phẩm gần gũi hơn với công chúng.

Thượng tọa Lý Hùng - Trụ trì chùa Piti Khôsa Răngsây (TP. Cần Thơ) cho biết, các ngôi chùa Khmer đã trở thành không gian cốt lõi trong việc bảo tồn và phát huy giá trị nhạc ngũ âm. Các ngôi chùa Khmer là môi trường gắn bó lâu dài với đời sống của nam giới Khmer, truyền dạy nghệ thuật nhạc ngũ âm một cách tự nhiên, liên tục qua nhiều thế hệ. Ngoài ra các trường dân tộc nội trú, trường Trung cấp Văn hóa nghệ thuật, các trung tâm văn hóa cũng tham gia vào hoạt động đào tạo nhạc ngũ âm, góp phần quan trọng vào việc bảo tồn, phát huy, đồng thời mở ra hướng sáng tạo mới cho nhạc ngũ âm trong đời sống đương đại.

Du khách thích thú xem trình diễn nhạc ngũ âm Khmer. Ảnh: TITC

“Cần có có sự vào cuộc của các Sở, ban, ngành, sự quan tâm của các cấp trong việc đào tạo đội ngũ nghệ nhân kế cận. Trọng tâm là tạo sinh kế bền vững để âm nhạc truyền thống trở thành một nghề, giúp nghệ nhân có thể phục vụ rộng rãi công chúng. Đồng thời, gắn kết giá trị văn hóa với du lịch, đặc biệt là du lịch tâm linh, tín ngưỡng, qua đó quảng bá bản sắc các dân tộc và làm giàu thêm đời sống văn hóa của cộng đồng các dân tộc Việt Nam” - Thượng tọa Lý Hùng chia sẻ.

Bà Nguyễn Thị Thuyết - Giảng viên Khoa Du lịch, Trường Đại học Mở Hà Nội nhận định, công tác truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể từ thế hệ đi trước cho thế hệ sau có vai trò hết sức quan trọng, giúp thế hệ trẻ hiểu đúng, hiểu đủ về giá trị di sản, từ đó nâng cao ý thức gìn giữ và tiếp nối các thực hành văn hóa truyền thống. Khi người trẻ hiểu và yêu di sản, họ sẽ trở thành lực lượng kế cận quan trọng trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa trong tương lai.

“Khi di sản được bảo tồn và khai thác hợp lý, sinh kế của những người làm nghề thủ công truyền thống sẽ được củng cố, các sản phẩm văn hóa bản địa cũng có thêm cơ hội tiếp cận du khách. Điều này góp phần thúc đẩy phát triển du lịch, mang lại giá trị kinh tế bền vững hơn cho địa phương” - bà Nguyễn Thị Thuyết nhấn mạnh.

Trung tâm Thông tin du lịch