Văn thánh Khổng miếu được khởi công xây dựng ngày 14/6 năm Canh Tý vào thời Minh Mạng (tức năm 1840) tại xã Chiên Đàn, huyện Hà Đông với tên gọi Văn miếu (nay là huyện Phú Ninh, TP. Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam) và khánh thành ngày 20/1 năm Tân Sửu (tức năm 1842).

Toàn cảnh Văn thánh Khổng miếu. Ảnh TITC

Theo tài liệu ghi lại, Văn miếu được các quan viên, chức sắc, nhân sĩ ở Hà Đông xưa vận động xây dựng để tỏ lòng thành kính với Đức Khổng tử, tôn vinh tư tưởng Nho gia, phát huy truyền thống hiếu học, động viên, khuyến khích con cháu học tập. Trải qua hai cuộc chiến tranh và thiên tai, Văn miếu đã bị hư hỏng. Để tiếp tục truyền sự hiếu học cho thế hệ sau, năm 1963, các quan viên chức sắc đã di dời Văn miếu vào phía nam khoảng 2km, thuộc làng Mỹ Thạch, xã Kỳ Hương, tỉnh Quảng Tín cũ (nay là phường Tân Thạnh, TP. Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam). Văn miếu được khởi công xây lại trên một khu đất rộng 6.200m²; các hạng mục được trùng tu, phục dựng theo nguyên trạng. Văn miếu sau khi phục dựng được lấy tên là Khổng miếu và hoàn thành năm 1970. Sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, di tích có tên đầy đủ là Văn thánh Khổng miếu cho đến nay.

Cổng Tam quan. Ảnh TITC

Văn thánh Khổng miếu sau khi phục dựng gồm các hạng mục chính điện, hậu điện, tháp chuông, tháp trống, hai dãy nhà cầu, nhà cổ dân gian Quảng Nam, cầu bắc qua hồ sen và cổng Tam quan. Chính điện Văn thánh Khổng miếu được xây dựng theo lối kiến trúc 3 gian 2 chái, trên mái trang trí hình nhị long tranh châu; bốn góc mái có gắn hình tượng những đám mây cách điệu. Hai bên bậc cấp vào chính điện và hàng cột trước chính điện đều được trang trí hình rồng, có khảm mảnh sành và tô vẽ màu rực rỡ sắc sảo. Bên trong chính điện làm bằng gỗ mít, kết cấu theo lối kiến trúc cổ và được chạm khắc tinh xảo; gian chính giữa thờ đức Khổng Tử, còn lại thờ các vị Tiên Triết, Tiền Hiền, Tiên Nho. Ngoài chức năng thờ cúng lúc bây giờ, chính điện còn thường sử dụng vào việc huấn đạo, dạy học và hành lễ. 

Vào Văn thánh Khổng miếu phải đi qua chiếu cầu dài bắc qua hồ sen. Ảnh TITC

Hai dãy nhà cầu hai bên được lợp ngói âm dương (phục dựng năm 2011), được chống đỡ bằng các trụ cột bằng gỗ kiền kiền. Nơi đây dùng để che nắng, mưa cho những chức sắc, người dân đến dâng lễ vật cúng tế vào chính điện hoặc xem hội dân gian cờ tướng, cờ người, hô hát bài chòi, dân ca... Hai ngôi nhà cổ dân gian kề hồ bán nguyệt (phục dựng năm 2011) với kiến trúc nhà truyền thống 3 gian 2 chái; bên trong có nhiều đường nét chạm khắc gỗ, mái ngói âm dương được thể hiện qua bàn tay khéo léo của những nghệ nhân làng mộc Hội An. Vào dịp tế lễ, ngôi nhà cổ dân gian được sử dụng làm nơi chuẩn bị lễ vật, bày biện các lễ nghi trước khi đưa vào chính điện tế lễ. Nơi đây còn dùng để hội họp, thi họa, thi cờ; là nơi tín hữu dừng chân trước khi tiến hành tế lễ, đồng thời để trưng bày một số nội dung, hình ảnh tôn vinh thân thế, sự nghiệp của các nhân vật lịch sử, những tấm gương hiếu học thành tài, có đức của người Hà Đông xưa - Tam Kỳ nay.

Chính điện Văn thánh Khổng miếu. Ảnh TITC

Tháng Giêng hàng năm, Văn thánh Khổng miếu vào hội chính. Dịp này Văn thánh Khổng miếu thường diễn ra các hoạt động sinh hoạt văn hóa dân gian đậm đà bản sắc dân tộc, tôn vinh truyền thống hiếu học xứ Hà Đông, khuyến khích sự học như: Đêm thơ Tết Nguyên tiêu, hô hát bài chòi, các trò chơi dân gian giải trí… Vào dịp tháng 7 âm lịch hàng năm, tại Văn thánh Khổng miếu sẽ tổ chức phát thưởng giải thưởng Phan Chu Trinh - giải thưởng cao nhất của TP. Tam Kỳ tôn vinh khuyến học, khuyến tài.

Bên trong chính điện thờ Đức Khổng tử và các tiên hiền, tiên triết. Ảnh TITC

Văn thánh Khổng miếu là quần thể di tích kiến trúc lịch sử văn hóa nghệ thuật, hội tụ nét truyền thống văn hóa dân gian, dân tộc đặc trưng vùng xứ Quảng. Đây là một điểm đến hấp dẫn đối với khách tham quan cũng như những nhà nghiên cứu lịch sử, kiến trúc khi có dịp đến với TP. Tam Kỳ. Tháng 4/2007, Văn thánh Khổng miếu đã được Bộ VHTT (nay là Bộ VHTTDL) công nhận Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia.

Trung tâm Thông tin du lịch